vima365

Οι θυσίες της ηγεσίας της Χριστιανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος

Οι θυσίες της ηγεσίας της Χριστιανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος

Γραφει ο Οθων Κυπριωτάκης 

Κανένα μέρος της Ελλάδος δεν υστέρησε στον Αγώνα του 1821, ακόμη
και εάν τελικά δεν περιλήφθηκε στο πρώτο κράτος, όπως η Θεσσαλία, η
Ημαθία, η Χαλκιδική, το Σούλι, η Άρτα, η Σάμος, η Χίος, και η Κρήτη. Ενεργό
δράση ανέλαβε και η Διασπορά (Οδησσός, Τεργέστη), με οργάνωση εράνων
και αποστολή εφοδίων. Η Μικρά Ασία συνέδραμε με χρήματα, πυρομαχικά
και τοπικά κινήματα. Η Επανάσταση δεν έλαβε χώρα την ίδια ημερομηνία,
αλλά η κήρυξη στις κατ’ ιδίαν περιοχές κλιμακώθηκε ολόκληρα τα έτη 1821
και 1822. Όμως, ιστορικά προκύπτει ότι πρώτη επαναστατική ενέργεια ήταν
το κίνημα του Υψηλάντη στις Ηγεμονίες (20 Φεβρουαρίου 1821).
Παρά ταύτα, η 25η Μαρτίου 1821 ορίσθηκε ως Εθνική Εορτή και ενιαία
ημερομηνία κήρυξης της Επανάστασης με το Διάταγμα 980 του βασιλέα
Όθωνα, μόλις την 15 Μαρτίου 1838. Δεν διασώθηκαν ούτε το πρωτότυπο και
ούτε επίσημα αντίγραφα του διατάγματος για άντληση πληροφοριών σε ποιά
ιστορικά στοιχεία βασίσθηκε. Για την έκδοση του διατάγματος, έγινε μια απλή
ανακοίνωση από το γραμματέα της επικρατείας (υπουργό Εσωτερικών)
Γεώργιο Γλαράκη, που δημοσιεύθηκε στη «Φήμη» και άλλες εφημερίδες της
εποχής. Κατά τα λοιπά, δεν είναι επιβεβαιωμένο, από τις πηγές, ότι κάποιο
σημαντικό γεγονός έλαβε χώρα την ημερομηνία της 25ης Μαρτίου 1821.
Στο χώρο που έμελλε να αποτελέσει το πρώτο ελληνικό κράτος υπήρχαν
κανονικοί Έλληνες αρχιερείς της Χριστιανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που
είχαν εκλεγεί προ-επαναστατικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, και
αριθμός κληρικών άλλων βαθμών καθώς και μοναχών ανδρών και γυναικών.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο
Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ κατηγορήθηκε για τον αφορισμό του
Υψηλάντη, και κατά συνέπεια της Επανάστασης, και γι’ αυτό ορισμένοι
αποδίδουν φιλο-οθωμανική στάση στον Οικουμενικό Θρόνο. Η
πραγματικότητα είναι διαφορετική. Ο πατριάρχης και οι επίσκοποι, που
προχώρησαν σε αφορισμούς, μετέδιδαν πληροφορίες. Για παράδειγμα, μια
παράγραφος του αφορισμού αναφέρεται στη στάση της Ρωσίας, για να
πληροφορηθούν οι αποδέκτες του ότι σύμφωνα με ενημέρωση από το Ρώσο
πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, βαρώνο Γρηγόριο Αλεξάνδροβιτς
Στρογγανώφ, εξέλειπαν οι προσδοκίες για ρωσική βοήθεια, που υποσχέθηκε ο
Υψηλάντης [Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, «Ιστορία του Ελληνικού
Έθνους», τόμος Ζ’, έκδοση 8η, Ν Δ Νίκας ΑΕ].
Ο Πατριάρχης δεν προσπάθησε με τον τρόπο αυτό να προλάβει την
επέκταση της εξέγερσης, αλλά να ενημερώσει για το μάταιο της ρωσικής

βοήθειας. Η εγκύκλιος του αφορισμού ήταν μια ταχεία και ανοικτή μέθοδος
διαβίβασης πληροφοριών, κάτι που δεν μπορούσε να γίνει με κίνηση ενός
έμπιστου Χριστιανού αγγελιοφόρου στις οθωμανο-κρατούμενες χώρες τις
επικίνδυνες εκείνες ημέρες. Ο βαρώνος Στρογγανώφ, άσκοπα
διαμαρτυρήθηκε για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη, ως εκπρόσωπος της
χώρας που είχε εγγυηθεί τα δικαιώματα των Χριστιανών Ορθοδόξων.
Επί πλέον, όπως αναφέρει ο Μιχαήλ Οικονόμος, γραμματέας του
Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, τη νύκτα της 9 Απριλίου 1821 και πριν την
Ανάσταση, υπήρξε άρση του αφορισμού σε κρυφή τελετή στο Πατριαρχείο. Η
αντίθεση του αφορισμού προς τα αισθήματα των Ρωμιών (κληρικών και
λαϊκών) της Κωνσταντινούπολης, εκφράσθηκε λιτά από τον Ιωάννη Φιλήμονα,
γραμματέα του Δημητρίου Υψηλάντη: «Ο γενικός συνοδικός αφορισμός
υπογράφηκε επί αυτού του ιερού θυσιαστηρίου και αναγνώσθηκε ενώ οι
ακροατές φρικιούσαν και χωρίς να έχουν αμφιβολία οι Πατριάρχες και
αρχιερείς που υπέγραψαν». 
Ο επαναστατικός χείμαρρος δεν ήταν δυνατό να σταματήσει με τον
«ψευδή αφορισμό του εκβιαζόμενου πατριάρχη». Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης
πρόλαβε να προειδοποιήσει τους Σουλιώτες ότι ο Γρηγόριος Ε’ είχε
διαμηνύσει κρυφά ότι ο αφορισμός δεν ίσχυε. Η θυσία του χαλύβδωσε την
αποφασιστικότητα των Ελλήνων, που ορκίσθηκαν: «Χτυπάτε, πολεμάρχοι! Μη
λησμονείτε το σχοινί, παιδιά, του Πατριάρχη!» [Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, «Ο
ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε΄, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως»].
Δεν πρέπει να λησμονηθεί και η σφαγή μελών της Ιεράς Συνόδου, που
υπέγραψαν για να εκπληρώσουν το εθνικό χρέος και να παραπλανήσουν την
Υψηλή Πύλη. Πληροφορίες για το θέμα έδωσε ο Άρτης Άνθιμος, που
υπέγραψε την εγκύκλιο, διέφυγε και βρέθηκε στην επαναστατημένη Ελλάδα.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης άγιος Γρηγόριος Ε΄ απαγχονίσθηκε στη
μεσαία πύλη των Πατριαρχείων ανήμερα το Πάσχα, 10 Απριλίου 1821. Προς
επίρρωση των προαναφερομένων, στο λαιμό του απαγχονισμένου Πατριάρχη
τοποθετήθηκε πινακίδα με επιγραφή ότι θανατώθηκε γιατί πρόδωσε την
οθωμανική εξουσία και υπήρξε ο κρυφός αρχηγός των επαναστατημένων
Ελλήνων. Ατυχώς, ο διάδοχος του Γρηγορίου, πατριάρχης Ευγένιος Β’
αναδείχθηκε κατώτερος των περιστάσεων, δεν μπόρεσε να σταματήσει τις
σφαγές, έχασε το σθένος του και τελικά απεβίωσε από καρδιακή προσβολή.
Πρόσφατα μετά ιστορική έρευνα, αποδείχθηκε ότι και ο Σεϊχουλισλάμης
(τοποτηρητής του μουσουλμανικού Χαλιφάτου, αφού Χαλίφης ήταν ο ίδιος ο
Σουλτάνος) Χατζη-Χαλήλ Λεβέντης, σε επικοινωνία με τον Οικουμενικό
Πατριάρχη, αρνήθηκε την υπογραφή αυστηρού φετφά (διατάγματος), που θα
οδηγούσε σε γενικευμένη σφαγή των Χριστιανών. Στα πλαίσια αυτά και ο
Γρηγόριος Ε’ εξέδωσε τον ανίσχυρο αφορισμό του Υψηλάντη και στην ουσία

προσέφερε εαυτόν ως θυσία αντί του Γένους. Οι Οθωμανοί Τούρκοι
αφαίρεσαν την εξουσία του Χατζή-Χαλήλ, τον εξόρισαν και καθ’ οδόν τον
έπνιξαν. Αλλά και ο διάδοχός του δεν εξέδωσε αυστηρό φετφά [καθηγητής
Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, συνέντευξη «Η ηθική αυτοθυσία του
Πατριάρχη το 1821», σε πολλούς ιστοτόπους, όπως https://cognoscoteam.gr].
Οι πρώτες φάσεις της Εξέγερσης
Στην κυρίως Ελλάδα, πρώτη επιχείρηση υπήρξε η τιμωρία Οθωμανών
φοροεισπρακτόρων από τον οπλαρχηγό Νικόλα Σολιώτη στα Καλάβρυτα (13
Μαρτίου) με προτροπή του Παπαφλέσσα. Πρώτη βεβαιωμένη από τις πηγές
ύψωση των λαβάρων έγινε στη Μάνη (17 Μαρτίου) και πρώτη πόλη που
απελευθερώθηκε ήταν η Καλαμάτα (23 Μαρτίου).
Ευλογία λαβάρου στην Αγία Λαύρα έγινε πιθανότατα την Πέμπτη 17
Μαρτίου από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό κατά την εορτή του πολιούχου
αγίου Αλεξίου, όταν ξέσπασαν συγκρούσεις στα Καλάβρυτα [«Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΒ’, Εκδοτική Αθηνών, 1975]. Μια εβδομάδα
αργότερα, την Παρασκευή 25 Μαρτίου, ο ίδιος πιθανώς όρκισε τους
πολεμιστές στα Ψηλά Αλώνια της Πάτρας [«Η Ιερά Σύνοδος απαντά για το
ρόλο της Εκκλησίας στα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα», 27 Μαρτίου
2014, Γραφείο Ειδήσεων].
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν αναφέρει στα απομνημονεύματά του
κάτι σχετικό με ύψωση λαβάρου, πολύ περισσότερο τίποτε για «25η Μαρτίου
στην Αγία Λαύρα». Ο ίδιος γράφει ότι ήταν από 10 Μαρτίου στη μονή Αγίας
Λαύρας, μετά ολίγες ημέρες μετακινήθηκε στα Νεζερά (Κάλανος Αχαΐας) και
από 22 Μαρτίου μέχρι 3 Απριλίου εισήλθε στην Πάτρα μαζί με τους
πολιορκητές της πόλης, απ’ όπου επέστρεψε πάλι στα Νεζερά [Μητροπολίτης
Παλαιών Πατρών Γερμανός, «Απομνημονεύματα», έκδοση Γ’, επιμέλεια
Δημητρίου Γρ Καμπούρογλου, τυπογραφείο Σπύρου Τσαγγάρη, Αθήνα, 1900].
Άρα την 25η Μαρτίου δεν ήταν στα Καλάβρυτα. O ιεράρχης εξέδωσε την 26
Μαρτίου προκήρυξη από την Πάτρα για την ιερότητα του σκοπού της
Επανάστασης [Ιατρός Αναστάσιος Ν Γούδας, «Βίοι Παράλληλοι των επί της
Αναγεννήσεως της Ελλάδος Διαπρεψάντων Ανδρών», τόμος Α’ «Κλήρος»,
Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 1869].
Η αντίδραση των Οθωμανών
Οι Οθωμανοί εκδικήθηκαν τους Χριστιανούς. Όταν εγχείρημα για
πυρπόληση του οθωμανικού στόλου στους αρσανάδες (ναύσταθμο) της
Κωνσταντινούπολης απέτυχε, εκτέλεσαν επιφανείς άρχοντες, όπως το Μέγα
Διερμηνέα της Υψηλής Πύλης (Κυβέρνησης) Κωνσταντίνο Μουρούζη και τον
αδελφό του Νικόλαο, Διερμηνέα του Στόλου [Τάσος Κ Κοντογιαννίδης, «Ο

αποκεφαλισμός του Κωνσταντίνου Μουρούζη», 4 Απριλίου 2015,
http://www.pontos-news.gr/article/132204/o-apokefalismos-toy-
konstantinoy-moyroyzi.].
Στις υπόδουλες περιοχές έγιναν οργανωμένες σφαγές και εκτελέσεις
Χριστιανών με πρώτους τους επισκόπους, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη,
την Κρήτη, την Κύπρο, τη Σμύρνη, την Αδριανούπολη και τις Κυδωνιές
(Αϊβαλί). Καταχωρούνται 33 αρχιερείς που θανατώθηκαν, των οποίων τα
στοιχεία έχουν διασταυρωθεί και δεν περιλαμβάνονται σε όσους βρίσκονταν
στην επαναστατημένη Ελλάδα:
Στην Αδριανούπολη: πρώην Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριλλος Στ’.
Στην Κωνσταντινούπολη: Εφέσου Διονύσιος, Αγχιάλου Ευγένιος, Νικομηδείας
Αθανάσιος, Σωζοπόλεως Παΐσιος, Μαρωνείας Κωνστάντιος, Γάνου Γεράσιμος,
Μυριοφύτου Νεόφυτος, Σαμμακοβίου Ιγνάτιος, Τυρνόβου Ιωαννίκιος,
Αδριανουπόλεως Δωρόθεος, Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, Δέρκων Γρηγόριος.
Στη Θεσσαλονίκη: Κίτρους Μελέτιος.
Στη Λάρισα: Λαρίσης Πολύκαρπος, Πλαταμώνος Γεράσιμος.
Στην Κρήτη: μητροπολίτης Γεράσιμος, Κνωσού Νεόφυτος, Χερσονήσου
Ιωακείμ, Ρεθύμνης Γεράσιμος, Κυδωνίας Καλλίνικος, Λάμπης Ιερόθεος,
Πέτρας Ιωακείμ, Σητείας Ζαχαρίας, Κισάμου Μελχισεδέκ.
Στην Κύπρο: αρχιεπίσκοπος Κυπριανός, Πάφου Χρύσανθος, Κιτίου Μελέτιος,
Κυρηνείας Λαυρέντιος.
Και στις επισκοπές τους: Γηρομερίου Αγαθάγγελος, Διουπόλεως Καλλίνικος,
Νύσσης Μελέτιος, Χίου Πλάτων.
Θυσίες στην Ελλάδα
Από τα βάσανα, την πείνα και τις ανθυγιεινές συνθήκες, απεβίωσαν στις
φυλακές της Τρίπολης οι πλείστοι των αρχόντων και πέντε από τους
επισκόπους, που είχαν παρουσιασθεί εθελοντικά ως όμηροι (Μονεμβασίας
Χρύσανθος, Αργοναυπλίας Γρηγόριος, Χριστιανουπόλεως Γερμανός,
Δημητσάνης Φιλόθεος και Ωλένης Φιλάρετος), ως επίσης και ο
πρωτοσύγκελος του Ανδρούσης, αρχιμανδρίτης Χρύσανθος.
Κατά την άλωση της Τριπολιτσάς την 23 Σεπτεμβρίου 1821
απελευθερώθηκαν σε άθλια κατάσταση ελάχιστοι πρόκριτοι. Ο Αναγνώστης
Κωστόπουλος και ο Παπαλέξης δεν πρόλαβαν να αποφυλακιστούν. Ο
Θεόδωρος Δεληγιάννης πέθανε, ενώ τον μετέφεραν με φορείο έξω από την
πόλη, και ο Ιωάννης Περούκας ξεψύχησε στο δρόμο προς το Άργος. Από τους
αρχιερείς επέζησαν: ο Ανδρούσης Ιωσήφ, ο Τριπόλεως Δανιήλ που
απελευθερώθηκε πριν την άλωση, και ο Κορίνθου Κύριλλος που κρατήθηκε
κατ’ εξαίρεση στο σπίτι του Κιαμήλ Μπέη [Ιερομόναχος Ιωσήφ
Ζαφειρόπουλος, «Οι αρχιερείς και οι προύχοντες εντός της εν Τριπόλει

φυλακής εν έτει 1821», αναδημοσίευση Ν Α Κανδρή, τύποις Ανέστη
Κωνσταντινίδου, Αθήνα, 1890].
Την ίδια περίοδο άρχισαν να υπάρχουν μεγάλες απώλειες στον κλήρο
όλων των βαθμών (συμμετοχή σε πολεμικές επιχειρήσεις, οθωμανικές
σφαγές, κακουχίες), όπως συνέβη και για τον υπόλοιπο λαό. Στον Αγώνα
σκοτώθηκαν ή πέθαναν από τις κακουχίες ο Έλους Άνθιμος, ο Κορώνης
Γρηγόριος, ο Μεθώνης Γρηγόριος, ο Σαλώνων Ησαΐας και ο Ρωγών Ιωσήφ.
Επίσης, σημειώθηκε μεγάλη μετακίνηση διωκόμενων προς την
ελεύθερη Ελλάδα. Πολλοί αρχιερείς με ή χωρίς άλλους κληρικούς και το
ποίμνιό τους από την οθωμανική επικράτεια κατάφυγαν στην ελεύθερη
Ελλάδα ως πρόσφυγες, είτε προληπτικά είτε μετά διώξεις και σφαγές. Αυτοί
ήσαν: Ελασσώνος Σαμουήλ, Αρδαμερίου Ιγνάτιος, Ευδοκιάδος Γρηγόριος,
Αγκύρας Αγαθάγγελος, Ελαίας Παΐσιος, Ηλιουπόλεως Άνθιμος, Λαρίσης
Κύριλλος, Παμφίλου Κύριλλος, Μετρών Μελέτιος, Μοσχονησίων
Βαρθολομαίος, Παραμυθίας Προκόπιος, Σταγών Αμβρόσιος,
Φαναριοφερσάλων Γεράσιμος, Θεοδωρουπόλεως Άνθιμος, Λήμνου
Σωφρόνιος, Χίου Σωφρόνιος, Δημητριάδος Αθανάσιος, Ρεθύμνης Ιωαννίκιος,
Συληβρίας Μακάριος, Βιζύης Ιωσάφατ, Βελιγραδίου Άνθιμος, Βιδύνης
Παΐσιος, και από την Αλεξάνδρεια ο πατριάρχης Θεόφιλος και ο Κυρήνης
Παρθένιος.
Λίγα λόγια ως επίλογος
Ο μεγάλος αριθμός των αρχιερέων, που είχαν ενταχθεί στη Φιλική
Εταιρεία και θυσιάσθηκαν για την Ελευθερία και Ανεξαρτησία της Ελλάδος, με
πρώτο τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, φανερώνει ότι η ηγεσία της
Χριστιανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα υπήρξε αποφασιστικός
παράγοντας για την προετοιμασία, τη διεξαγωγή και την επιτυχία του Αγώνα.
Ως προς τη θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, σημειώνεται ότι κατά
τη διάρκεια του Αγώνα δεν επενέβη με κανένα τρόπο στις εκκλησιαστικές
υποθέσεις των ελεύθερων περιοχών, ούτε καθαίρεσε τους επαναστάτες
κληρικούς, ούτε εξέλεξε νέους επαρχιούχους αρχιερείς, ούτε όρισε
τοποτηρητές. Με τον τρόπο αυτό, κατέδειξε ότι σεβόταν την ελευθερία των
Ελλήνων και ανέμενε την επιτυχή έκβαση της Επανάστασης για να
τακτοποιηθεί η διοικητική εκκρεμότητα.
Η ηγεσία της Εκκλησίας έπραξε το καθήκον της και είχε μεγάλες
απώλειες, που έφθασαν ή και υπερέβησαν το αντίστοιχο ποσοστό του
κλήρου, αλλά και του απλού λαού, που πολέμησε τον κατακτητή και χάρισε
στην Ελλάδα την Ανεξαρτησία της.